In 2021 betaalde TenneT 340 miljoen euro aan elektriciteitsproducenten in Nederland om hen te verleiden minder te produceren of juist meer. In 2020 was dat nog 80 miljoen euro. In Duitsland ging het om een bedrag van ruim meer dan 1 miljard euro. TenneT betaalt dergelijke vergoedingen bij dreigende filevorming op haar net. De vergoeding stelt producenten volledig schadeloos voor het ondervonden ongemak.
Dat is best vreemd. Een vrachtwagenbedrijf dat wordt geconfronteerd met files kan niet bij Rijkswaterstaat aankloppen voor schadeloosstelling en heeft dus gewoon pech gehad. Hetzelfde geldt voor mensen in de wachtrijen voor de douane op Schiphol, opnames in ziekenhuizen, of de aanvragen van paspoorten en rijbewijzen. Telkens geldt dat we het maar hebben te slikken. Zo niet de elektriciteitsproducenten, althans de professionele. Huishoudens met zonnepanelen zijn juridisch weliswaar ook producenten, maar krijgen geen vergoeding als ze hun productie niet kwijt kunnen door overbelasting van het lokale net.
“Congestie in het elektriciteitsnet wordt voor een belangrijk deel gestuurd door overheidsbeleid”
Nu zullen er best economen zijn die dit een mooi model vinden. Het voelt anders. Elektriciteitsproducenten mogen nota bene gratis gebruik maken van het net, bij gebrek aan invoedtarief. En vervolgens worden ze ook nog eens schadeloos gesteld als het een keertje tegen zit! Congestievergoedingen worden trouwens niet alleen uitbetaald bij tekort aan netcapaciteit, maar ook bij onderhoud of wanneer het net er uitligt voor uitbreidingen. Zo’n behandeling zouden de vrachtvervoerders in Nederland ook wel willen! Maar nee, met een beetje pech krijgen die juist een spitsheffing voor de kiezen.
Congestie in het elektriciteitsnet wordt voor een belangrijk deel gestuurd door overheidsbeleid. Zo gaat de SDE-regeling volledig voorbij aan de netkosten. Evenmin vormen de netten een factor van betekenis in de Regionale Energie Strategieën. En wat dacht u van de 10 GW extra wind op zee? Nu al worden windparken op zee soms afgeschakeld en schadeloos gesteld, omdat het net het niet aankan. De komende jaren wordt wind op zee flink uitgebreid en zullen die inpasproblemen toenemen. En dan nog 10 GW erbij? Weliswaar heeft de overheid plannen om voor die 10 GW extra nieuwe gebruikers te vinden. Maar wat als dat niet lukt? Heeft iemand al eens uitgerekend hoeveel extra congestievergoeding dan moet worden betaalt om die 10 GW aan windturbines op zee regelmatig stil te kunnen zetten? Een miljard euro per jaar?
“Uiteindelijk betalen de burgers de 340 miljoen euro uit 2021. Inclusief BTW komt dat neer op gemiddeld 50 euro per huishouden”
Netbeheerders mogen de congestiebetalingen overigens doorberekenen aan de gebruikers van het net. Dat is wellicht de reden dat je er weinig over hoort. Bedrijven zullen die extra kosten vervolgens doorbereken in hun producten. Dat kan eenvoudig, want ook de concurrent heeft ermee te maken. Uiteindelijk betalen de burgers dus de 340 miljoen euro uit 2021. Inclusief BTW komt dat neer op gemiddeld 50 euro per huishouden.
De tekst loopt hieronder door.
Bron van dit alles is de gedachte van de ‘koperen plaat’, waardoor het in de biedzone Nederland niet uitmaakt waar je elektriciteit aanbiedt en van het net haalt. De netbeheerder heeft het maar te regelen. Een wettelijke verplichting. Het gevolg is dat producenten en gebruikers niet op zoek gaan naar slimme locaties en hun gedrag niet aanpassen als er files dreigen. Netbeheerders moeten vervolgens tegen de klippen op investeren om alle wensen van gebruikers in te willigen. In Nederland gaat het tot 2030 om het haast astronomische bedrag van 40 miljard euro. Dat is 5.000 euro per huishouden. Het gaat bovendien niet snel genoeg, waardoor de transitie vertraging oploopt.
“We moeten rekening houden met blijvende fileproblemen op de netten en wellicht steeds hogere congestiebetalingen”
Ik ben best benieuwd welk deel van die 40 miljard euro we hadden kunnen besparen, als we iets slimmer waren geweest. Hoeveel sneller de transitie had kunnen verlopen. Hoeveel schaars technisch personeel we hadden uitgespaard. Overigens is al aangekondigd dat de 40 miljard euro onvoldoende is. We moeten rekening houden met blijvende fileproblemen op de netten en wellicht steeds hogere congestiebetalingen. Al is het maar omdat de elektriciteitsvraag flink gaat groeien, terwijl die groei niet of nauwelijks in de huidige plannen zit.
Een verbetering is de keuze voor kleinere biedzones, dus kleinere koperen platen. Denemarken bestaat uit twee biedzones. Alternatief daarvoor is, zodra er congestie optreedt, de bestaande biedzone uiteen te laten vallen in kleinere zones. Zweden en Noorwegen werken met dat concept, dat congestiebetalingen sterk beperkt. Gevolg is dat er in zuid-Zweden en -Noorwegen regelmatig veel hogere elektriciteitsprijzen voorkomen dan in de regio’s daarboven. Een goede prijsprikkel voor producenten om hun windturbines vooral in het zuiden te plaatsen. En voor datacenters om zich juist in het midden en het noorden te vestigen. Een stap verder is nodal pricing, dat in de USA wordt gebruikt. Ook in Europa wordt erover gesproken. Bij nodal pricing zijn er geen biedzones meer, geen koperen platen, en komen elektriciteitsprijzen tot stand op de vele knooppunten van het net. Congestievergoedingen behoren dan tot het verleden. De markt zal dan maximaal anticiperen op lokale overschotten en tekorten. Nodal pricing wordt door velen als noodzakelijk gezien om zo efficiënt mogelijk wind en zon in te kunnen passen, zonder dat de netkosten de pan uit rijzen.
“Veranderen geeft per definitie veel heisa en dat maakt de optie ‘nietsdoen’ uitermate aantrekkelijk”
Ik besef dat het doorvoeren van dergelijke veranderingen geen sinecure is. De overgang naar een ander model leidt ongetwijfeld tot winnaars en verliezers, waarbij vooral die laatsten zich volop zullen manifesteren. Bovendien hebben we te maken met Europese regelgeving, terwijl er bij systeemveranderingen ook tussen landen winnaars en verliezers zullen zijn. Er is bovendien sprake van een miljardenbusiness, dus de belangen zijn groot. Veranderen geeft daardoor per definitie veel heisa en dat maakt de optie ‘nietsdoen’ uitermate aantrekkelijk.
Dat laat onverlet dat ik de beleidsmakers oproep serieus te gaan werken aan structurele verbeteringen van het huidige koperen plaatmodel. Alleen al het voorbereidend werk aan kleinere biedzones en nodal pricing zal stroomproducenten en afnemers hopelijk aanzetten tot betere keuzes voor de locaties van toekomstige opwek en vraag. De maatschappelijke baten van verbeteringen zijn bovendien groot. Niet alleen voorkomen ze miljarden aan onnodige netinvesteringen, ook bespoedigen ze de energietransitie. Uiteindelijk kunnen congestiebetalingen dan ook worden gezien als een indicatie van het falen van het huidige systeem. Kortom: weg met de congestiebetalingen!