Europese regelgeving en eisen van internationale partners van Polen zijn er de reden van dat het land langzaam afscheid neemt van kolen als brandstof voor energieproductie. Groene milieuvriendelijke energie komt hiervoor in de plaats. Dat biedt kansen voor zowel Poolse als buitenlandse investeerders in het land. De energietransitie komt met een sociale prijs die voornamelijk door de EU betaald moet gaan worden.
Van alle landen in de Europese unie is Polen voor haar warmteproductie verreweg het meest afhankelijk van kolen. Huishoudens en elektriciteits- en stadsverwamingscentrales verbrandden bij elkaar in 2019 nog 26,5 miljoen ton van deze grondstof. De Poolse huishoudens zijn verantwoordelijk voor de helft van deze kolenberg. Maar wat belangrijker is, juist deze huishoudens zijn de grootste veroorzakers van een slechte luchtkwaliteit en smog in het land, omdat de steenkool in verouderde kachels wordt opgestookt. Dit zijn oude trapkacheltjes met de zo kenmerkende kleppen of lades aan de voorkant voor de in- en afvoer van kolen en as en met een voetpedaal dat de as doorvoert naar de aslade. Alhoewel de welvaart voor een groot deel van de bevolking snel stijgt, vertrouwt het arme deel van de Poolse bevolking nog steeds op deze goedkopere brandstof.
“Steeds meer internationale zakenpartners van Poolse ondernemers eisen producten en diensten die klimaatneutraal zijn geproduceerd”
Toch verliest de kolenindustrie langzaam haar prominente rol in Polen. In 2012 werden de elektriciteitscentrales nog voor 88% op kolen gestookt. Vorig jaar was dat 71%. Zij moeten worden vervangen door installaties gestookt op gas en in sommige gevallen op biomassa. De energietransitie is voornamelijk gedreven door de kostenstijging van de CO2-uitstoot. De boetes die hierop staan zorgen voor een flinke stijging van de brandstofprijzen. Ook eisen steeds meer internationale zakenpartners van Poolse ondernemers producten en diensten die klimaatneutraal zijn geproduceerd.
Verder heeft het land in december samen met de andere EU-lidstaten een overeenkomst ondertekend over het verminderen van green house gasemissies tot 2030 met op zijn minst 55%. Om dit te realiseren wil Polen miljarden euro’s uit Brussel gebruiken om de energie-efficiëntie te verbeteren voor woningen. Ook wil het fors inzetten op waterstoftechnologie en duurzame energiebronnen zoals zonnepanelen en (offshore) windenergie. In de Baltische zee is een groot potentieel voor deze energietak en Polen zal naar verwachting tot 2040 11 GigaWatt aan offshore windcapaciteit gaan aanleggen. Er zijn ambitieuze plannen, niet alleen voor de aanleg van windturbines, maar ook voor de kabelinfrastructuur en havens. Eind 2024 moet de eerste installatie terminal voor offshore windenergie aangelegd zijn, die hoogstwaarschijnlijk in de haven van Gdynia zal worden aangelegd.
“Polen weet als weinig andere landen waartoe Rusland in staat is”
Ook zullen met Europees geld zo’n 860.000 verouderde (stads)verwarmingsinstallaties worden vervangen en zo’n 400 kilometer aan elektriciteitsnet worden aangelegd of gemoderniseerd. Dit net moet dan ook ruimte bieden aan een groot aantal semiprofessionele aanbieders van elektriciteit. Deze aanbieders zijn in aantal gestegen van 5.000 in 2015 tot bijna 508.000 in 2021 en de totale capaciteit van deze aanbieders bedraagt nu 3,2 GW.
Gedurende een transitieperiode zal Polen gebruik maken van gasgestookte elektriciteitscentrales. De brandstof hiervoor komt hoofdzakelijk van het Russische Gazprom. Dat is al jaren een doorn in het oog van de Polen, die in Poetin een machtsbeluste leider zien die geen gelegenheid onbenut laat om het grondgebied van Rusland uit te breiden. Polen weet als weinig andere landen waartoe Rusland in staat is. Het is door schade en schande wijs geworden onder andere door de communistische overheersing tussen 1945 en 1989. Niet alleen zien zij het monopolie van Rusland op het gastransport in West-Europa toenemen door de plannen van een Nord Stream 2-pijpleiding tussen Sint-Petersburg via de Baltische zee naar Duitsland. Hiermee kan West-Europa bediend worden zonder de gasinfrastructuur in Centraal-Europa te gebruiken, zoals de Jamal pijpleiding die via Polen loopt. Dat Oekraīne het meest getroffen wordt wanneer de gaskraan door Moskou wordt dichtgedraaid, maakt niet uit. Nord Stream 2 speelt Europa als blok uit elkaar is het standpunt van Polen. Onder de regeringspartij PiS (Recht en Rechtvaardigheid) is sinds 2008 dan ook echt werk gemaakt om Polen onafhankelijk te maken van Russische energie door middel van een diversificeringsplan. Onderdeel van dit plan is de opening in 2015 van de LNG-gas terminal in de haven van Swinoujscie in noordwest Polen, een gasrotonde inclusief de opslag van gas en een tweede, drijvende LNG-gasterminal die nu in aanleg is. Een ander onderdeel is de Baltic Pipe gaspijp die via de Baltische zee over Deens grondgebied naar het Tyra gasveld loopt dat van Noorwegen is. Eind mei werd echter bekend dat de aanleg door milieuprotesten met minimaal een jaar vertraagd wordt. Dit tot groot ongenoegen van Polen dat hierdoor haar huidige contract met het Russische Gazprom, dat in 2022 afloopt, moet verlengen.
“Nord Stream 2 speelt Europa als blok uit elkaar is het standpunt van Polen”
Een recent voorstel voor een energiebrug van het Russische schiereiland Kaliningrad dat aan Polen grenst, is opnieuw voer voor politieke analisten. Dankzij deze nieuwe energiebrug zou Polen energie afnemen van de atoomcentrale in dat land die in 2029 gaat draaien. Energie van deze centrale zou de prijs van energie in Polen omlaag brengen en de diversiteit aan leveranciers van het land vergroten. Het zou ook de finale nekslag zijn voor Poolse plannen om eigen kerncentrales te bouwen. De huidige Poolse regering heeft ooit plannen gemaakt voor eigen kernenergie, maar het is nooit tot een serieuze uitwerking gekomen. Een belangrijk nadeel van de energiebrug is echter dat het hier om een Russische centrale gaat waar in tijden van crisis Poetin aan de elektriciteitskraan kan draaien.
Er staat dus nogal wat op stapel in de Poolse energiemarkt. Een belangrijke uitdaging voor de huidige regering is om de minderbedeelde bevolking te betrekken in deze moderniseringsslag. Zo is er Europees geld beschikbaar om de slecht geïsoleerde huizen te verbeteren en kolenkachels te vervangen. In april werd een nieuwe mijlpaal bereikt: Er werd een uniek akkoord gesloten met de vakbonden van de mijnwerkers over de toekomst van de mijnen in Polen tot 2049. Deze industrie was altijd het bolwerk van de vakbonden. De overheid moest dan ook diep in de buidel tasten om de mijnwerkers tevreden te stellen, inclusief een jaarlijkse salarisverhoging van rond de 3% en doorbetaling van alle ondergrondse medewerkers tot aan het pensioen, ook als de mijnen zijn gesloten.
“Een belangrijke uitdaging voor de huidige regering is om de minderbedeelde bevolking te betrekken in deze moderniseringsslag”
Het zal een rare gewaarwording zijn. Ooit was de kolenindustrie een economische levensader en belangrijke werkgever in de regio. Men is in Zuid-Polen zo trots op deze industrie, dat op het gemeentehuis van provinciehoofdstad Katowice, aan de bezoekers een stukje zeep in de vorm en kleur van steenkool wordt meegegeven. Maar net zoals het verdwijnen uit het landschap van de zo kenmerkende torenhoge transportbanden bij de mijnen, zal straks ook aan deze gewoonte een einde komen.