In de toekomst komt onze energie vooral uit zon en wind. Goed voorspelbaar, niet controleerbaar. Nu is de klant koning. Zonder maatregelen dreigen we straks slaaf van de weergoden te worden. Omdat we ons moeten aanpassen aan de variabele beschikbaarheid van energie. Dat kan met opslag, met CO2-vrije back-up faciliteiten, of met wat ze in het Engels noemen: ‘demand side management’. In het Nederlands heet dat vraagsturing. Dat klinkt een stuk dwingender.
Vraagsturing kent twee gedaanten: verschuiving en vermindering. Bij verschuiving kookt u uw eten niet om 18 uur maar om 20 uur. Vraagvermindering bereikt u wanneer u het bezoekje aan uw tante afzegt. Bij verschuiving speelt de factor tijd een essentiële en vaak vergeten rol. Hoe lang bent u bereid het koken uit te stellen of het opladen van uw elektrische auto?
“De productie van zon en wind was op 154 uren in 2020 minder dan 1% van gemiddeld”
Een groot deel van onze energievraag ligt vast. Tijdens het dieptepunt van de corona-lockdown was de Nederlandse elektriciteitsvraag slechts 10% lager, terwijl de gasvraag helemaal niet daalde. Bij vraagverschuiving neemt de ruimte snel af naarmate de verschuiving langer duurt. Onze verwarming mag misschien een uur uit. Maar een hele dag, of een week?
In 2020 waren er 60 dagen met minder dan 50% van de gemiddelde energieproductie uit wind en zon. En 16 dagen met minder dan 25%. Van 22-24 januari was er een serie dagen met zon- en windproductie minder dan 15% van het jaargemiddelde. In december was er een reeks verspreide dagen: 2, 6, 8, 12, 29 en 31 december. Ziet u het zich voor zich, een bedrijf dat voortdurend bezig is met haar activiteiten te jojoën? Gegeven ook de onzekere weervoorspellingen? Trouwens: de totale productie van zon en wind was in 2020 op 154 uren minder dan 1% van gemiddeld. Zeker, batterijen bieden dan kansen, maar voor onze totale energievraag? Beseffend dat een uur met nauwelijks zon en wind meestal gevolgd wordt door nog zo’n uur. En dat het maar zeer de vraag is of het de volgende dag of dagen zo hard waait dat er overschotten zijn waarmee de batterijen weer kunnen worden opgeladen?
“De les: een verzekerde en altijd betaalbare energielevering heeft een enorme maatschappelijke waarde”
Wereldwijd onderzoek naar vraagsturing toont tal van kansen. Maar ook dat er veel nodig is om energieafnemers te verleiden hun energievraag aan te passen. Zo slaagden huishoudens er in hun vraagpiek met 20% te verminderen. Dat resultaat werd echter pas bereikt met elektriciteitsprijzen die in de piek tientallen malen hoger waren dan normaal. We zagen dit recent ook bij een studie over de mogelijkheden in de Nederlandse industrie. Het persbericht repte van 4000 MW flexibiliteit. Dat klinkt fraai, totdat je ontdekt dat de helft van die capaciteit pas beschikbaar zou komen bij een elektriciteitsprijs boven de 5000 Euro/MWh. Dus 100x normaal. Dat is geen verleiden, maar dwingen! De les: een verzekerde en altijd betaalbare energielevering heeft een enorme maatschappelijke waarde.
“Er zijn veel redenen waarom economisch mogelijke optimalisaties niet worden doorgevoerd”
Maar er is meer: De huishoudens in de experimenten wisten dat ze meededen. Heel wat anders in standaard woonwijken met burgers en hun dagelijkse besognes. Tevens zijn de energiekosten voor veel bedrijven maar een fractie van de totale kosten en willen ze daar niet mee gokken. Geen corebusiness immers. Daar komt bij dat bij het beperken van de productie vrijwel alle andere kosten doorgaan. Zeker ook omdat wind en zon op een termijn van een of twee weken niet goed voorspelbaar zijn. Bij baseload bedrijven gaan productievariaties gewoonlijk gepaard met verlies aan (energie)efficiëntie. En dan zijn er contractuele afspraken met klanten, of wil men de klanten niet wegjagen. Stel dat uw warme bakker geen brood bakt omdat het mistig is; dan gaat u toch naar de concurrent? Niet voor niets zijn draconische prijzen nodig om bedrijven te verleiden. Althans op papier. Hoe het in de praktijk uitwerkt moeten we nog maar zien. Er zijn veel redenen waarom economische mogelijke optimalisaties niet worden doorgevoerd. Niet voor niets zien we regelmatig zelfs negatieve elektriciteitsprijzen in Noordwest-Europa.
Experimenten met vraagsturing gaan bijna altijd uit van prijsprikkels. Daarin spelen computermodellen een belangrijke rol. Die gaan standaard uit van een flinke prijselasticiteit, zodat hogere prijzen er automatisch toe leiden dat de vraag daalt. Maar zeg nu zelf: deze week zijn de energieprijzen fors hoger dan vorige week; zet u uw verwarming dan minder hoog of sluit Albert Heijn haar winkels een uurtje eerder? Of denkt u dat bedrijven daardoor minder energie gebruiken? Welnee! Een enkele uitzondering daargelaten is de korte-termijn prijselasticiteit van onze energievraag extreem laag, vrijwel nihil. Voeg daarbij dat veel partijen essentiële kennis of vaardigheden missen, waardoor zij weinig of geen handelingsperspectief hebben. Dat leidt trouwens ook tot een sociaal issue. Want stel dat we een markt creëren waarin energieprijzen regelmatig door het dak gaan, om vraagsturing uit te lokken. Dan leidt dat zeker tot slachtoffers, die prijspieken missen. En wie denkt u dat daar maximaal van profiteren? Willen we dat als maatschappij? Is dat sociaal en duurzaam?
Een optie zou kunnen zijn vraagsturing via regelgeving af te dwingen. Dat is zeker niet eenvoudig en vergt veel doorlooptijd en maatschappelijke discussie. Laadpalen die een kwart van hun vermogen leveren als het niet voldoende waait? Fabrieken die alleen nog afschakelbare elektriciteit mogen kopen? Internet dat regelmatig op halve snelheid draait? Lijkt me niet.
Al met al volop redenen in onze toekomstplannen niet te rekenen op een significante bijdrage door vraagsturing. Daarbij te beseffen dat een verzekerde en altijd betaalbare energielevering een groot maatschappelijk goed is. Dus vol in te zetten op de realisatie van CO2-vrij back-up en energieopslag