John Kerkhoven: "Raffinage, chemie, metaal, papier, energiewinning en voeding onder druk"
In de afgelopen jaren hebben we met het Energietransitiemodel voor zowel NGO's, de overheid als energiebedrijven scenario's ontwikkeld voor een CO2-arme samenleving. Meestal was de vraag hoe de Europese doelstelling voor 80-95 procent CO2-reductie in 2050 zich zou vertalen naar de Nederlandse situatie. En soms was er ook vanuit partijen als Nederland Krijgt Nieuwe Energie en Urgenda het verzoek om te kijken hoe ver we kunnen komen in 2030.
Of het nu 2030 of 2050 is, maakt eigenlijk voor het eindbeeld niet veel uit. Of je nu nog 16 jaar hebt of 36 jaar, voor een samenleving die al jaren niet meer dan 4,5 procent duurzame energie weet in te zetten en die nog steeds een hogere energetische CO2-uitstoot heeft dan in 1990 (de laatste 24 jaar is het niet gelukt de energetische CO2-uitstoot te reduceren in Nederland!) is het doel van 80-95% broeikasgasreductie extreem uitdagend.
Nu weten we gelukkig in veel sectoren wel hoe we dat doel kunnen bereiken. Huizen worden energieneutraal (of zoals de Duitsers zouden zeggen: passief- en actiefhuizen). Personenvervoer elektrificeert en we maken meer gebruik van deelauto's. We gaan plantaardiger eten en we moeten bewuster gaan consumeren. Tot zover is het eigenlijk wel redelijk duidelijk. Misschien niet altijd wenselijk voor een individu, maar technisch heel haalbaar en ook financieel goed te doen. In een dergelijke samenleving waarin we anders wonen, anders reizen, anders eten en anders consumeren kun je vrij goed de energievraag met 50 procent laten afnemen bij een lichte economische groei. En die voornamelijk elektrische vraag in deze sectoren kun je ook nog wel voor een groot deel invullen met zon en wind met als back-up aardgas en/of biomassa.
““In CO2-arme scenario’s groeit het energieverbruik van de energie richting de 70 procent’”
Maar er is één sector die in al die beelden eigenlijk niet echt anders wordt. En dat is de industrie. Momenteel is de industrie goed voor zo'n 50 procent van het totale energiegebruik. Maar in scenario's waar de economie elk jaar een beetje groeit en de industrie ieder jaar een beetje efficiënter wordt, blijft het energiegebruik van de industrie min of meer gelijk en groeit het in de CO2-arme scenario's richting de 70 procent van het totale energiegebruik.
Het vraagstuk waar we voor weglopen is wat er gebeurt met onze industriële clusters: raffinage, chemie, metaal, papier, energiewinning en voeding. En welke nieuwe industriële clusters kunnen er nog bijkomen in de komende jaren?
Voor ieder cluster kun je eenvoudig vragen formuleren, die suggereren dat het voortbestaan van zo'n cluster in een CO2-arme samenleving op zijn minst ter discussie staat. Raffinage van aardolie is wellicht nauwelijks nodig als je het vervoer verregaand elektrificeert. Als er geen raffinage plaatsvindt, is er geen lokale bron van nafta voor de chemische industrie. Overleeft een chemie die zijn hoogwaardige warmte uit biomassa moet halen om de CO2-uitstoot laag te houden? Kunnen we zoveel biomassa telen en importeren? Een metaalindustrie die steeds meer gaat en kan recyclen is een andere dan een metaalindustrie die primair staal en aluminium maakt. Hebben we dan nog het metaalcomplex in IJmuiden? De papierindustrie wordt een hele andere als we helemaal digitaal gaan. Zijn toiletpapier en karton voor pakjes die we op internet bestellen voldoende om te overleven? En als het Nederlands aardgas en ook de aardolie op zijn, verschuift die werkgelegenheid dan naar de productie van wind- en zonnestroom? En als je eigen bevolking overschakelt op een plantaardiger dieet, hoe ethisch verantwoord is het dan om een steeds groter deel van de productie van dierlijke eiwitten te exporteren omdat we ze zelf niet meer eten?
Is het voorstelbaar dat we afbraak van het industriële complex van de 20e eeuw kunnen vervangen door nieuwe industrieën voor de 21e eeuw? Kunnen we een robotindustrie opzetten waarbij we de robotten maken uit bioplastic en gerecyclede metalen? Kunnen we groot worden in de teelt van zeewier ten behoeve van de export van plantaardige eiwitten? Kunnen we consumentenproducten gaan maken die hun eigen energie opwekken? Kunnen we een onze energievoorziening zover decentraliseren en verduurzamen dat grootschalige storingen en zorgen om buitenlandse afhankelijkheid alleen een historisch gegeven zijn?
““We zijn geen leidend voorwerp tijdens de industriële verandering, maar een lijdende samenleving die zijn werkgelegenheid ziet afbrokkelen””
De afgelopen jaren maakten we per industrie routekaarten ten behoeve van CO2-reductie. Maar dit is per definitie een defensieve aanpak van een bestaand industrieel cluster. Dat is zeker nuttig om na te denken over hoe je beter, efficiënter en schoner kunt produceren. Maar je kunt van een bepaalde industrie niet een routekaart verwachten waarin ze zichzelf zullen opheffen omdat die industrie grotendeels overbodig is geworden in een CO2-arme samenleving.
In denk dat we gewoon niet weten wat we met de industrie moeten als we scenario's maken voor een CO2-arme samenleving. En omdat we het niet weten, overkomt de verandering ons. We zijn geen leidend voorwerp tijdens de industriële verandering, maar een lijdende samenleving die zijn werkgelegenheid ziet afbrokkelen en in het defensief gaat tegen de plannen van de EU. De logica die ons via het journaal bereikt waarin we steeds beter kunnen zien dat het klimaat verandert door ons toedoen, kunnen we alleen maar negeren als we niet weten hoe we de industrie willen behouden of veranderen voor ons land.
Kortom: we moeten echt eens gaan nadenken over hoe we onze industrie zien in de periode 2030-2050. In Denemarken hebben ze 40 jaar geleden een aantal beslissingen genomen over hoe ze hun samenleving duurzamer en energie-efficiënter wilden inrichten. Daar beginnen ze nu de vruchten van te plukken. Als de Denen het in 40 jaar kunnen, dan kunnen wij het toch wel in 36 jaar? Maar dan moeten we die beslissingen wel binnenkort gaan nemen.
John Kerkhoven is Managing Partner bij Quintel Intelligence en het brein achter de site www.energietransitiemodel.nl, de plaats waarop iedereen zijn eigen scenario kan maken voor het energiebeleid van de toekomst.